Ethnologue ဆိုသည်မှာ။

 Ethnologue ဆိုသည်မှာ(၁)

Ethnologue (SIL International ထိန်းသိမ်းတဲ့ ကမ္ဘာ့အကြီးဆုံး ဘာသာစကား database) က ဘာသာစကား (language) နဲ့ စကားပုံစံ/ခွဲ (dialect) ကို သတ်မှတ်တဲ့ အခြေခံစည်းမျဉ်းတွေကို တိကျစွာဖာ်ပြထားပါတယ်။

Ethnologue ရဲ့ သတ်မှတ်ပုံ။

၁။ Language (ဘာသာစကား)

Ethnologue သတ်မှတ်တဲ့ Language ဆိုတာ
Mutual Intelligibility (အချင်းချင်းနားလည်နိုင်မှု) ကို အဓိက အခြေခံထားတယ်။
အချင်းချင်း နားလည်မနိုင်လောက်အောင် ကွာတဲ့ စကားပုံစံ တွေကို သီးခြား language အဖြစ် သတ်မှတ်တတ်တယ်။
Language တစ်ခုစီကို ISO 639-3 code သီးသန့်ပေးတယ်။
👉 ဥပမာ
Burmese (မြန်မာစကား) → ISO 639-3 code = mya
Arakanese (ရခိုင်စကား) → Ethnologue မှာ rki လို့ သီးခြား code ပေးထားတယ် (အချင်းချင်းနားမလည်နိုင်လောက်အောင် ကွာသဖြင့် Burmese dialect အဖြစ်မသတ်မှတ်တော့)
၂။ Dialect (ဘာသာစကားခွဲ)ဒေသစကား
Ethnologue မှာ Dialects ဆိုတာ → တူညီတဲ့ ISO code အတွင်းမှာ မျိုးခွဲအဖြစ် ဖော်ပြ တာ။
အချင်းချင်းနားလည်နိုင်ပေမယ့် အသံထွက်၊ အသုံးအနှုန်း၊ စကားပုံစံ ကွာခြားမှုကြောင့် အပိုင်းသီးသန့် လိုအပ်တဲ့အခါ Dialect အဖြစ် မှတ်တမ်းတင်ထားတယ်။
👉 ဥပမာ
English (eng) → Dialects = American English, British English, Australian English စသည်
Chinese (Mandarin အစရှိသည့် Sino-Tibetan ဌာနခွဲ) → Cantonese (yue), Mandarin (cmn) စသည်ကို နားမလည်နိုင်လောက်အောင် ကွာလို့ သီးခြား ISO code ပေးတယ်၊ ဒါပေမယ့် Mandarin (cmn) အတွင်းမှာ Beijing dialect, Northeastern dialect စသည် Dialects အနေနဲ့သာ ဖော်ပြတတ်တယ်။

၃။ Ethnologue သုံးတဲ့ အခြေခံ Criteria။
Mutual Intelligibility (အချင်းချင်းနားလည်နိုင်/မနိုင်)
Identity (အမျိုးသားရေး၊ ယဉ်ကျေးမှုအင်္ဂါရပ်)
Standardization (စာပေ၊ စံပြအဖြစ် သုံးမှု ရှိ/မရှိ)
Literature & Function (စာအုပ်စာတမ်း ရှိ/မရှိ၊ ပညာရေးမှာ သုံး/မသုံး)
၄။ အသေးစိတ် ဥပမာ
Hindi (hin) နဲ့ Urdu (urd) → အရမ်းတူပေမယ့် စာလုံးပေါင်းနဲ့ ယဉ်ကျေးမှုအင်္ဂါရပ်ကွာသဖြင့် သီးခြား Languages အဖြစ် သတ်မှတ်ထားတယ်။
Scots (sco) → အချို့တွေက English dialect လို့ ပြောပေမယ့် Ethnologue မှာ သီးခြား Language code ပေးထားတယ်။
Shan (shn) → Ethnologue မှာ Shan အတွင်း dialects (Northern Shan, Southern Shan, Hsenwi Shan စသည်) လိုမျိုး ဖော်ပြထားတယ်။

👉 အကျဉ်းချုပ်
Ethnologue က ISO 639-3 code သုံးပြီး Language & Dialect ခွဲတယ်။
Language = အချင်းချင်းနားလည်မနိုင်တဲ့ အုပ်စု
Dialect = တူညီတဲ့ Language အုပ်စုအတွင်း အသံထွက်/အသုံးအနှုန်း ကွာခြားတာ။

Ethnologue ဆိုသည်မှာ (၂)။

၂။ Ethnologue ရဲ့ အလုပ်လုပ်ပုံ (လုပ်ငန်းလုပ်ဆောင်ပုံ)

Ethnologue ဟာ တကမ္ဘာလုံးက တုန့်ပြန်ဖော်ပြသော စကားလုံး / ဘာသာစကားများ၏ ဒေတာဘေ့စ် (catalogue / catalogue of world languages) ဖြစ်တယ်။

အဓိကလုပ်ဆောင်ချက်များ မှာ –

1. ဘာသာစကားသတ်မှတ်ခြင်း & ကုဒ်သတ်ခြင်း

ISO 639-3 စံသတ်မှတ်မှုနဲ့ညီဖို့ 3-letter codes သတ်မှတ်တတ်တယ်။ 

ဘာသာစကားသစ်တွေ၊ ပျောက်ဆုံးသွားတဲ့စကားတွေ၊ dialect များစွာကိုလည်း အသံဖွဲ့စည်းမှု၊ သမိုင်း၊ စကားပုံစံလေ့လာပြီး ထည့်သွင်းသတ်မှတ်တယ်။ 

2. ဒေတာစုဆောင်းခြင်း

စကားသုံးသူများအရေအတွက် (first language, second language)

စကား၏ မတည်မြဲမှု (vitality / endangerment status)

ဒေသအရပ် (location / country)

စာပေ၊ သဒ္ဒါ စနစ်၊ စကားလုံးစုများ, orthography စသည်တို့

အင်တာနက် / ရုပ်သံ / စာတည်းကျယ်ဝန်းမှု၊ စာရွက်များ၊ ဘာသာပြန်မှုရှိမှု စသည့်အချက်များ 

3. Classification (ျဖန့်ဖြူးခြားခြင်း)

ဘာသာစကားတွေကို မျိုးနွယ်ဆက်စပ်မှုအရ လူသိသမျှ classification tree (language family, branch, subgroup) မှာထားတယ် ။

Dialect vs language distinction များကိုလည်း sociolinguistic data များအရ စိစစ်ထားတယ် ။

4. Vitality / Endangerment Status / EGIDS

Ethnologue ရဲ့ methodology မှာ EGIDS (Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale) ဆိုတဲ့ စခရင်ကို အသုံးပြုပြီး စကားတစ်မျိုး၏ တည်တံ့နိုင်မှုအခြေအနေကို သတ်မှတ်တယ်။ 

စကားအသုံးအနှုန်း၊ လူငယ်များထဲသုံးခြင်း, စာရေးအထောက်အထား၊ စံမီစနစ် ရှိခြင်း စသည့်များကို တွက်ချက် ထည့်သွင်းသုံးတယ်။ 

5. ထုတ်ဝေမှု & ဝဘ်ဆိုဒ် / subscription service

Ethnologue ဟာ စာအုပ်ပုံနှင့် အွန်လိုင်းပုံစံဖြင့် ထုတ်ဝေတယ်။ 

အွန်လိုင်းမှာ နားလည်ရလွယ်တဲ့အချက်များ (language code, classification, name) များကို ကြည့်နိုင်သော်လည်း အသေးစိတ်ဒေတာများကို subscription (ကြေးငွေရှင်းရန်) လိုအပ်တတ်တယ်။ 

မူလအင်အား အနေဖြင့် SIL International (စာအုပ်ထုတ်သူ) မှ ဦးဆောင်ပြီး ထိန်းသိမ်းကြောင်းကို သိရှိရတယ်။ 

6. အချက်အလက်ကိုအသုံးပြုမှု / အကျိုးသက်ရောက်မှု

သုတေသန၊ ဘာသာစကားထောက်ပံ့မှု၊ နိုင်ငံရေးရွေ့လျားမှုများ၊ စာသင်ကြားရေး / ဘာသာပြန်ရေးလုပ်ငန်းများတွင် အမျိုးမျိုးသုံးတယ် ။

ဘာသာစကားအန္တရာယ်ပြင်းမှုအစီရင်ခံစာများ၊ endangered language inventories တွေထဲက ဦးဆောင်တစ်ခုဖြစ်တယ် ။

Ethnologue (SIL International ထိန်းသိမ်းတဲ့ ကမ္ဘာ့အကြီးဆုံး ဘာသာစကား database) က ဘာသာစကား (language) နဲ့ စကားပုံစံ/ဌာနခွဲ (dialect) ကို သတ်မှတ်တဲ့ အခြေခံစည်းမျဉ်းတွေကို တိကျစွာထားပါတယ်။

---

Ethnologue ရဲ့ သတ်မှတ်ပုံ

၁။ Language (ဘာသာစကား)

Ethnologue သတ်မှတ်တဲ့ Language ဆိုတာ

Mutual Intelligibility (အချင်းချင်းနားလည်နိုင်မှု) ကို အဓိက အခြေခံထားတယ်။

အချင်းချင်း နားလည်မနိုင်လောက်အောင် ကွာတဲ့ စကားပုံစံ တွေကို သီးခြား language အဖြစ် သတ်မှတ်တတ်တယ်။

Language တစ်ခုစီကို ISO 639-3 code သီးသန့်ပေးတယ်။

👉 ဥပမာ

Burmese (မြန်မာစကား) → ISO 639-3 code = mya

Arakanese (ရခိုင်စကား) → Ethnologue မှာ rki လို့ သီးခြား code ပေးထားတယ် (အချင်းချင်းနားမလည်နိုင်လောက်အောင် ကွာသဖြင့် Burmese dialect အဖြစ်မသတ်မှတ်တော့)

---

၂။ Dialect (စကားဌာနခွဲ)

Ethnologue မှာ Dialects ဆိုတာ → တူညီတဲ့ ISO code အတွင်းမှာ မျိုးခွဲအဖြစ် ဖော်ပြ တာ။

အချင်းချင်းနားလည်နိုင်ပေမယ့် အသံထွက်၊ အသုံးအနှုန်း၊ စကားပုံစံ ကွာခြားမှုကြောင့် အပိုင်းသီးသန့် လိုအပ်တဲ့အခါ Dialect အဖြစ် မှတ်တမ်းတင်ထားတယ်။

👉 ဥပမာ

English (eng) → Dialects = American English, British English, Australian English စသည်

Chinese (Mandarin အစရှိသည့် Sino-Tibetan ဌာနခွဲ) → Cantonese (yue), Mandarin (cmn) စသည်ကို နားမလည်နိုင်လောက်အောင် ကွာလို့ သီးခြား ISO code ပေးတယ်၊ ဒါပေမယ့် Mandarin (cmn) အတွင်းမှာ Beijing dialect, Northeastern dialect စသည် Dialects အနေနဲ့သာ ဖော်ပြတတ်တယ်။

---

၃။ Ethnologue သုံးတဲ့ အခြေခံ Criteria

Mutual Intelligibility (အချင်းချင်းနားလည်နိုင်/မနိုင်)

Identity (အမျိုးသားရေး၊ ယဉ်ကျေးမှုအင်္ဂါရပ်)

Standardization (စာပေ၊ စံပြအဖြစ် သုံးမှု ရှိ/မရှိ)

Literature & Function (စာအုပ်စာတမ်း ရှိ/မရှိ၊ ပညာရေးမှာ သုံး/မသုံး)

---

၄။ အသေးစိတ် ဥပမာ

Hindi (hin) နဲ့ Urdu (urd) → အရမ်းတူပေမယ့် စာလုံးပေါင်းနဲ့ ယဉ်ကျေးမှုအင်္ဂါရပ်ကွာသဖြင့် သီးခြား Languages အဖြစ် သတ်မှတ်ထားတယ်။

Scots (sco) → အချို့တွေက English dialect လို့ ပြောပေမယ့် Ethnologue မှာ သီးခြား Language code ပေးထားတယ်။

Shan (shn) → Ethnologue မှာ Shan အတွင်း dialects (Northern Shan, Southern Shan, Hsenwi Shan စသည်) လိုမျိုး ဖော်ပြထားတယ်။

---

👉 အကျဉ်းချုပ်

Ethnologue က ISO 639-3 code သုံးပြီး Language & Dialect ခွဲတယ်။

Language = အချင်းချင်းနားလည်မနိုင်တဲ့ အုပ်စု

Dialect = တူညီတဲ့ Language အုပ်စုအတွင်း အသံထွက်/အသုံးအနှုန်း ကွာခြားတာ။

အိုကေ 👍

ဘာသာဗေဒပညာရှင်တွေက Dialect → Language ခွဲခြားဖို့ သုံးတဲ့ စံနှုန်း (criteria) တွေကို အကျဉ်းချုပ် ပြပေးမယ်နော်—

Dialect က Language သီးသန့်ဖြစ်သွားတယ်ဆိုသတ်မှတ်ဖို့ Criteria 🎯

၁။ Mutual Intelligibility (အချင်းချင်း နားလည်နိုင်မှု)

အခြေခံအချက်။

Dialect နှစ်ခုအချင်းချင်း နားလည်နိုင်ရင် → တူညီတဲ့ ဘာသာစကားအုပ်စုအနက် Dialect ဖြစ်တတ်တယ်။

နားလည်မနိုင်တော့ရင် → Language သီးသန့် ဖြစ်သွားတယ်။

ဥပမာ – Spanish နဲ့ Portuguese → တချို့နားလည်နိုင်သော်လည်း အများအားဖြင့် နားမလည်နိုင်လောက်အောင် ကွာနေပြီ။

၂။ Standardization (စံသတ်မှတ်မှု)

Dialect တစ်ခုကို စာရေးစနစ် (script), သဒ္ဒါ စည်းမျဉ်း, သင်ကြားရေး စနစ် အဖြစ် တိကျစွာ စံသတ်မှတ်လိုက်တဲ့အခါ → Language ဖြစ်သွားတယ်။

ဥပမာ – Hindi (Devanagari script), Urdu (Arabic script) → စာပေစနစ်ကြောင့် အခု Language သီးခြား ဖြစ်သွားပြီးသား။

၃။ Political & Cultural Identity (နိုင်ငံရေး / ယဉ်ကျေးမှု အမျိုးသားအင်္ဂါရပ်)

တချို့ Dialect တွေဟာ အလွန်တူညီပေမယ့် နိုင်ငံခြားရေး/နိုင်ငံရေး ကြောင့် Language သီးသန့်အဖြစ် သတ်မှတ်တတ်တယ်။

ဥပမာ – Serbian, Croatian, Bosnian, Montenegrin → တကယ်တော့ အလွန်တူညီပေမယ့် နိုင်ငံသီးခြားတာကြောင့် သီးခြား Languages လို့ သတ်မှတ်ထားတယ်။

၄။ Literary Tradition (စာပေအမွေအနှစ်)

Dialect တစ်ခုမှာ စာပေ၊ စာအုပ်၊ သမိုင်းထဲက စာလုံးပေါင်းစနစ် တည်ရှိလာရင် → Language အဖြစ် ခိုင်မာသွားတယ်။

ဥပမာ – Latin Dialects တွေက French, Spanish, Italian ဖြစ်သွားတာ စာပေ စည်းမျဉ်း ခိုင်မာလာလို့ပါ။

၅။ Sociolinguistic Recognition (လူမှုအဖွဲ့အစည်းအသိအမှတ်ပြုမှု)

Dialect တစ်ခုကို လူအများ "ဒီဟာ သီးခြား ဘာသာစကား" လို့ သဘောတူကြရင် → သီးခြား Language ဖြစ်သွားတယ်။

ဥပမာ – Scots (Scotland) → အချို့က English Dialect လို့ သတ်မှတ်တယ်၊ အချို့က သီးခြား Language လို့ သတ်မှတ်တယ်။

 Ref, chatgpt